Apkhazta Samepo (Egris-Apkhazta Samepo)-Abhaz Krallığı (Egrisi-Abhaz Krallığı)/აფხაზთა სამეფო (ეგრის-აფხაზთა სამეფო)
Eski Gürcü krallıklarından biridir. 8. Yüzyılın ikinci yarısında 10. Yüzyıl sonuna kadar hüküm sürmüştür. Abhaz Krallığı veya Egrisi-Abhaz Krallığı olarak bilinir. Daha önceki Egrisi Krallığı’nın, yani diğer adıyla Lazika Krallığı’nın devamıdır. Bu coğrafyada çok önceleri Kolkheti Krallığı vardı. Gürcüler bu krallığa Egrisi Krallığı da diyordu. Kolkheti halkı o zamanki Batı Gürcistan ve Güney Gürcistan halklarından oluşuyor, daha çok bugünkü Megrellerin, Lazların, Batı ve Güney Gürcistan’daki diğer Gürcü boylarının ataları Kolkheti/Egrisi halkını ve yönetimini oluşturuyordu.
Kolkheti yani Egrisi Krallığı ilk olarak MÖ 12. Yüzyılda kurulmuş, MÖ 8. Yüzyılda kuzeyden gelen Kimmer saldırılarına kadar sürmüştü. Aynı yüzyılda Kolkheti/Egrisi yeniden ayağa kalktı, bu kez Yunanlılar tarafından da hem Kolkheti hem de Egrisi adıyla anıldılar. Bu krallık MÖ 1. Yüzyıla kadar devam etti. Kolkheti/Egrisi krallığı MÖ 4. Yüzyıl sonu, MÖ 3. Yüzyılın başlarında bir dönem diğer Gürcü krallığı olan Kartli (İberia) Krallığı ile birleşmişti (Parnavaz dönemi).
Kolkheti topraklarının kıyı bölgelerinde olan bir kısmı, M.S. 1. Yüzyılda kısa süre Pontus Krallığı tarafından ele geçirildi. Miladı 1. Yüzyılda Roma İmparatoru Pompeius’un Pontus’u yenerek imha etmesinden sonra, 65 yılında eski Kolkheti/İberia topraklarında yeniden bağımsız bir devlet oluştu; adı yine Egrisi/Lazika Krallığı, başkenti ise Gürcistan’da bugünkü Senaki yakınlarındaki Tsikhegoci [ციხეგოჯი] idi. 4. Yüzyılda Egrisi/Lazika Bizans İmparatorluğu’nun vasalı sayılmasına rağmen, bu formalite düzeyinde bir bağlılıktı. Egrisi/Lazika’nın gücünü dış siyasi gelişmeler belirliyordu. 4. Yüzyıldaki sınırları Büyük Kafkas Dağları’nın zirvesine, diğer taraftan Trabzon’a kadar uzanıyor, İberia Krallığı ile olan sınırı da Surami Dağı’na kadar uzanıyor, kuzeyde Apkhazeti (Abhazya) ve Svaneti’yi de kapsıyordu. Bu devlete Bizanslılar Lazika, Gürcüler ise Egrisi diyordu. Lazika/Egrisi M.S. 6. Yüzyıla kadar devam etti. Apşiller, Abasgiler, Sanigler, Misimieliler, Leçkhumililer, Svanlar da bu krallık sınırları içindeydi. Fakat bu illerin bağlılığı aynı düzeyde değildi. Örneğin Apşiller ve Abasgiler Lazika/Egrisi kralları egemenliği ile birlikte aynı zamanda Bizans etkisi altındaydılar. Yani iki gücün de etkisi altındaydılar.
5. Yüzyılda Egrisi/Lazika Krallığı zayıfladı. 5. Yüzyılın ikinci yarısında, Kartli (İberia) Kralı Vakhtang Gorgasali tüm Gürcistan’a hâkim olmuştu, Egrisi Kralı da ona bağlıydı. 6. Yüzyılda Kartli de zayıfladı ve burada İran etkisi arttı.
Egrisi Krallğı 6. Yüzyılın ortalarına kadar sürdü, bu tarihten sonra bölgeyi Bizans İmparatorluğu etkisi altına aldı. 8. Yüzyıla kadar Batı Gürcistan’da Bizans etkisi devam etti. 6.-8. Yüzyıllardaki siyasi gelişmeler sonucunda Bizans tahtında krizler yaşandı.
Doğu Gürcistan’daki Kartli (İberia) Krallığı İran etkisinden kurtulmayı başarsa da daha sonra Araplar bölgeye hâkim olmuştu. 8. Yüzyılın 30’lu yıllarında, 730’larda; Arap ordularının başında Gürcistan’a giren Mervan Bin Muhammed yani Murvan Kru lakaplı Sağır Mervan, Kartli’den sonra Egrisi’ye geçerek Kutaisi çevreleri, Tsikhe-Goci ve Sokhumi de dâhil olmak üzere Egrisi’yi (Lazika) tahrip etti.
Uluslararası ve iç siyasi gelişmeler, Egrisi ve Kartli tahtının sahiplerinin çocuklarının olmayışı; Gürcistan’da bu dönemde yeni bir krallık hanedanın ortaya çıkmasının koşullarını belirledi.
Doğu Gürcistan’ın merkezi Tiflis Arap işgalinde olduğu için, Kartli yönetiminin temsilcileri de Egrisi’de idi. Kartli yöneticisi (Kralı) Arçil Egrisi yöneticisi olan kardeşi Miri’nin yanındaydı. Bu dönemde Arçil’in kardeşi Miri, esasen kral ünvanı taşıyor ve tüm Egrisi, Svaneti, Argveti ve Guria onun yönetiminde sayılıyordu. Kardeşi Miri öldü, Miri’nin de Arçil’in de mirasını bırakacağı oğlu yoktu, hem Kartli’de hem Egrisi’de tek varis Arçil’in kardeşi Miri’nin kızı Gurandukhti idi. Arçil, yeğeni Gurandukhti’yi Apkhazta Mtavari yani Abhaz Prensi 1. Leon (720-740) ile evlendirdi.
Böylece Apkhazeti Eristavı (prensi) 1. Leon hem Kartli’nin vasalı ve Arçil sonrasında Kartli’de hak sahibi olacak ve hem de Egrisi Krallığı’na damat olarak oranın tahtının direkt sahibi olacaktı. Böylece Apkhazeti Eristavı (Prensi) 1. Leon, Egrisi tahtının yanında Kartli’nin de yasal varisi olmuştur.
Bu dönemde, Egrisi (Lazika) Krallığı tahtına çıkacak kişi Bizans tarafından onaylanıyordu. Bizans, Egrisi Krallığı alametlerini ve tacını daha önce Miri’ye göndermişti. Prenses Gurandukhti’nin amcası, ölen Ergrisi Kralı Miri’nin kardeşi ve Kartli’nin taht sahibi olan Arçil, Miri’nin krallık alametlerini ve tacını 1. Leon’a verdi. Bu da Egrisi ve Apkhazeti’nin yönetiminin Apkhazetis Eristavi denen Abhaz Prensleri’ne geçmesi anlamına geliyordu. Böylece, Egrisi ve Apkhazeti 1. Leon iktidarında yasal olarak birleşti.
1. Leon Araplarla mücadele ettiği için, Bizans ona karşı tolerans gösteriyordu, Leon kendine bağlı toprakları Nikopsia’dan Çoruh’a kadar genişletti, ancak Bizans hâkimiyetinden kurtulmak hemen mümkün olmadı.
Egrisi-Apkhazeti/Egrisi-Abhaz Krallığı’nı Bizans vasalı olmaktan kurtarıp bağımsız kral olan, Abhaz (Apkhazi) Eristavı 1. Leon’un kardeşinin oğlu 2. Leon’dur. 2. Leon, amcası 1. Leon’dan sonra tahta çıkmıştı.
753 yılında amcasının yerine tahta çıkan 2. Leon, 778 yılında Bizans’ın o dönemdeki zayıf durumundan ve iç karışıklıklarından yararlanarak Bizans’tan bağımsızlığını ilan etti. Yeni hanedan temsilcileri yönetimindeki, eskisinin devamı Egrisi-Abhaz Krallığı’nın ilk bağımsız kralı 2. Leon, 778-792 arasında tahtta kalmıştır.
Egrisi-Apkhazeti tahtının yasal sahipleri olan Gürcü Apkhazeti (Abhazya) prensleri Bizans’ın karışık döneminden yararlanıp bağlılıktan ayrıldığını ilan ederken, Hazar hanından da destek almışlardı. 2. Leon’un annesi Hazar Hanının kızıydı ve Leon dedesinden destek almıştı.
8. Yüzyılda, oğlu olmayan Egrisi Kralı Miri’nin kızı Gurandukhti’yi amcası ve Kartli tahtının sahibi olan Arçil, bilinçli olarak Apkhazeti Eristavı 1. Leon ile evlendirmişti. Arçil, kendisinin yerine geçecek çocuğu olmadığı için 1. Leon’un gelecekte hem Egrisi’nin hem de Kartli’nin tahtına sahip olmasını istiyordu. Bir Gürcü Krallığı olan ve Abhaz Krallığı ya da Egrisi-Abhaz Krallığı olarak bilinen krallık bu şekilde öncekilerin devamı olarak kurulmuştu.
Bu krallar Gürcü tarihinde Apkhaz (Abhaz) kralları ve Egrisi kralları olarak anılırlar, bu nedenle de literatürde onlardan Egrisi-Abhaz kralları olarak söz edilir. Böylece 8. Yüzyıl sonlarında Egrisi-Abhaz Krallığı kuruldu. Bu krallık da diğer krallıklar gibi bir Gürcü/Batı Gürcistan Krallığıydı. Egrisi-Abhaz kralları Batı Gürcistan’ın birçok bölgesini birleştirerek başkentlerini de eski geleneğe uyarak 786 yılında doğal başkent Kutaisi’ye taşıdılar.
Abhaz kralları Gürcsitan’ı siyasi olarak vasallıktan kurtarıp yeniden bağımsız hale getirmek istemelerinin yanında; Tao-Klarceti ile birleşmeden önce dahi, oradan mimarlar ve din adamları davet ederek Egrisi-Abhaz kilisesini Yunan etkisinden kurtarıp Gürcü kilisesine bağlamak ve ibadet dilinin Gürcüce olması için de mücadele ediyordu. Bu krallığın günümüzde kendilerini Abhaz olarak tanıtan Abaza/Apsuvalarla hiçbir alakası yoktur. Abhaz/Apkhazi teriminin anlamı sözlüğün ilgili maddesinde verilmiştir.
10. Yüzyıla gelindiğinde de benzer bir durum yaşandı.Tıpkı Egrisi Krallığı tahtının, 8. Yüzyılda Kartli yöneticilerinin müdahelesiyle Abhaz Eristavlarına devredildiği zaman olduğu gibi; Egrisi-Abhaz Krallığı ile Tao-Klarceti Krallığı hanedan evliliği yoluyla ve doğal şekilde, hiçbir sorun olmadan birleşti. Son Egrisi-Abhaz Kralı Teodos’un çocuğu yoktu, gözleri de görmüyordu. Teodos’un kızkardeşinin oğlu tek varisti. Teodos’un kızkardeşinin oğlu, Artvin merkezli Tao Klarceti Kralı Bagrat Reguen’in torunu Bagrat Bagrationi idi. Teodos’tan sonra Bagrat Bagrationi Tao Klarceti’nin yanında Egrisi-Abhaz Krallığı tahtına da yasal varis olarak sahip oldu ve böylece iki krallık Bagrationi hanedanı yönetiminde birleşti, Bagrat ise Birleşik Gürcistan’ın ilk kralı oldu. Bu hanedan bilindiği üzere 19. Yüzyıla kadar devam etti.
Aynı dil ve kültür dünyasından olan, aynı geçmişe, aynı halka sahip iki Gürcü krallığı birleşince, ortaya çıkan Birleşik Gürcistan Krallığı’nın başkenti yine Kutaisi idi. Bu dönemde eski Kartli Krallığı başkenti Tiflis Arapların işgâli altındaydı.
Egrisi-Abhaz Krallığı 10. Yüzyıl sonunda Tao Klarceti Krallığı (Artvin merkezli) ile birleşince; çok uzun zaman önce Kolkheti/Egrisi, Tao/Diaokhi ve İberia/Kartli ile başlayan ve çeşitli dönemlerde başka siyasi birlikler altında süren Gürcistan halkının siyasi birlikteliği, bu kez Birleşik Gürcistan Krallığı [გაერთიანებული საქართველოს სამეფო] adı altında devem etti.
Kaynak: Gürcü Ansiklopedik Sözlüğü/ქართული ენციკლოპედიური ლექსიკონი